ADVAITA MAKARANDA – A BLOG IN SANSKRIT

श्रीगुरुभ्यो नमः

चेत्योपरागरूपा मे साक्षिताऽपि न तात्त्विकी ।

उपलक्षणमेवेयं निस्तरङ्गचिदम्बुधेः ॥

लक्ष्मीधरनामकवेः ’अद्वैतमकरन्द’ नामग्रन्थे श्लोकोऽयं वर्तते, अतिगहनार्थबोधक: ।  तत्प्रकाशकार्था व्याख्या आरभ्यते –

अत्र वेदान्तसाधकोऽनुसन्धानावसरे चिन्तयति – या मम साक्षिता साक्ष्यं प्रति, साऽपि न पारमार्थिकी, यतो साक्ष्यस्य व्यावहारिकत्वेनैव अभ्युपगमात् ।  तर्हि किमर्था इयं साक्षित्वकल्पना इति चेत्, शृणु तत्र प्रयोजनम् – अशब्दमस्पर्शमित्यादिश्रुत्या, ’न सत्तन्नासदुच्यते’ इत्यादिस्मृत्या च सर्वलिङ्गवर्जितत्वेन अत्यन्तदुरवगाह्यं प्रत्यगभिन्नब्रह्मस्वरूपम् ।तत्प्रतिपत्तिसौकर्यार्थं शास्त्रं तद्ग्रहणलिङ्गत्वेन साक्षितां कल्पयति । अत्रेयं प्रक्रिया – बाह्यपदार्थाः सर्वे इन्द्रियग्राह्यतया तथा अन्तःकरणधर्माः सर्वे तद्भिन्नचैतन्येन ग्राह्यत्वेन तद्ग्राहकचैतन्यं साक्षी इत्युच्यते । इदमेव परिष्कृत्य ’अकर्तृत्वे सति बोधृत्वं साक्षित्वम्’ इति कथ्यते । एवं च समस्तग्राह्यकोटिः साक्ष्यं तथा तद्ग्राहकवस्तु साक्षी इति व्यवस्था ।  यदा साधकः अहंकारादारभ्य स्थूलदेहपर्यन्तं सर्वं साक्ष्यकोटौ समर्प्य तत्सर्वग्राहकतया स्वं चैतन्यं अवगन्तुं अभ्यसति, तदभ्यासपाटववशात् साक्ष्यनिरपेक्षतयाऽपि स्वात्मानं चिन्तयितुं शक्नोति तदा परमार्थसत्यं प्रत्यगभिन्नं ब्रह्म साक्षात्कर्तुं पारयति । इदमेव साक्षित्वकल्पनायाः परमप्रयोजनम् ।

अत्र श्लोकगतशब्दा विव्रियन्ते –

चेत्योपरागरूपा  इति शब्दोऽयं  साक्षिता इत्यस्य  विशेषणम् । चेत्यं प्रकाश्यं तेन सह उपरागः सम्बन्धः तदेव रूपं प्रकारः अस्या इति चेत्योपरागरूपा साक्षिता । प्रकाशकस्थानीया साक्षी प्रकाश्यं साक्ष्यं चेत्यं प्रति प्रकाशक-प्रकाश्यरूपसम्बन्धं प्राप्नुवन्निव वर्तते । तथा च ’अहं साक्षी विषयी, चेत्यं साक्ष्यं मम विषय”इति आवयोस्सम्बन्धः । एवं  मे मम साक्षिता सिद्ध्यति ।

न तात्त्विकी – इयं साक्षिता अपि न पारमार्थिकी, परमार्थदृष्ट्या न वस्तुभूता भवितुमर्हति । तर्हि कथमस्या विनियोगः?

उपलक्षणमेवेयं – अस्याः साक्षितायाः उपलक्षणत्वमेव इष्यते । तथा हि – यथा देवदत्तगृहप्रतिपत्तये तदुपरिस्थितकाकं निर्दिश्य ’इदमेव तद्गृहम्’ इति गृहज्ञापनं सम्भवति तथा चेत्यसाक्षिणं निर्दिश्य तत्प्रतिपत्त्यनन्तरं ’इदमेव तव प्रत्यगात्मस्वरूपम्’ इति ज्ञापनं सम्भवति । अत्र यथा काकं आलक्ष्य तदुपलक्षित-तद्रहित-तद्भिन्नगृहमेव प्राप्तिस्थानत्वेन गृह्णाति पृच्छकः, तथा साक्षितां प्रतिपद्य तत्र सुष्ठु अभ्यस्य तदुपलक्षित-तद्रहित-तद्भिन्नत्वेन स्वस्वरूपं परमार्थसत्यं अवगच्छति साधकः । तत्र वार्तिकश्लोकः पठ्यते –

यावद्यावन्निरस्यायं देहादीन् प्रत्यगञ्चति ।

तावत्तावत् तदर्थोऽपि त्वमर्थं प्रविविक्षति ॥ इति । स्पष्टोऽर्थः ।

निस्तरङ्गचिदम्बुधेः – चिदेवाम्बुधिः सागरः, चित्समुद्रः । किम्भूतः ? निस्तरङ्गः, निश्चलः अन्तःकरणादिधर्मवर्जितः इत्यर्थः । आत्मसत्यानुबोधेन यदा अमनीभावमाप्नोति साधकः तदा साक्षित्ववर्जिततया स्वात्मतत्त्वं अखण्डनिस्तरङ्गचिदम्बुधिं अनुभवति । ईदृशस्वाराज्यसिद्धेः कारणं पूर्वकृतसाक्षितारूपाभ्यास एवेत्यत्र नास्ति संशयः ।

व्याख्यासमापनावसरे पुनः श्लोकपठनमुचितमितिकृत्य तदेव स्मर्यते –

चेत्योपरागरूपा मे साक्षिताऽपि न तात्त्विकी ।

उपलक्षणमेवेयं निस्तरङ्गचिदम्बुधेः ॥

श्रीसद्गुरुचरणारविन्दार्पणमस्तु

Here is another Blogpost in Sanskrit: On the Gita-teaching of MithyAtva:

https://adbhutam.wordpress.com/2010/01/25/a-gita-teaching-of-mithyaatva-a-blogpost-in-sanskrit/

(कृपया अस्य लेखनस्य सविस्तरं निर्दाक्षिण्यं विमर्शां कुर्वन्तु)